بررسی ضوابط رؤیت هلال ماه
نویسنده: حامد دهقانی
اهداف این مقاله در پاسخ به دو سؤال زیر خلاصه می شود.
- آیا می توان رؤیت پذیر بودن یا نبودن هلال را به صورت دقیق پیش بینی کرد ؟
- با استفاده از چه ضوابطی و چگونه ؟
از آنجایی که فرهنگ اسلامی کشور ما با وقایعی که بر اساس تقویم قمری زمان بندی می شوند، پیوند خورده است، خواسته یا ناخواسته با تقویم قمری سر و کار داریم. در تقویم قمری مبنای شروع هر ماه بر تشكيل ماه نو و طبق احکام اسلامی بر پایه رؤیت هلال ماه نو استوار است. از آنجایی که رؤیت هلال در مواقعی بسیار مشكل و حتی غیر ممکن می شود و در طول تاریخ رؤیت هلال توسط افراد غیر منجم نیز انجام شده است، اشتباهات فراوانی در تقویم قمری دیده می شود. لذا بررسی علمی ضوابط رؤیت هلال ماه و رصد هلال های بحرانی از اهمیت خاصی برخوردار می باشد. در اینجا باید یادآور شوم که یک منجم بر اساس ضوابط موجود می تواند به صورت دقیق رؤیت پذیری یا عدم رویت پذیری هلال را پیش بینی کند. اما چگونه؟
ابتدا باید ضوابط را بشناسیم و سپس در پیش بینی از آن ها استفاده کنیم. برای شناخت این ضوابط ، پارامتر های کلیدی رؤیت هلال را در زیر معرفی می کنیم.
1- سن ماه:سن ماه به اختلاف زمانی بین لحظه تولد ماه و لحظه مورد نظر محاسب گفته می شود با توجه به این تعریف ، هلال ها می توانند جوان ، میان سال یا پیر باشند. لحظه ای که ماه، خورشید و زمین هر سه در یک صفحه هستند، را لحظه مقارنه ماه و خورشید می نامیم. (نزدیک ترین حالت ماه و خورشید به يكديگر) در این لحظه هلال ماه نو متولد می شود و از این لحظه کرنومتر عمر هلال شروع به شمارش می کند. در ابتدا هلال ماه برای ناظر زمینی قابل رؤیت نیست و در واقع وجود ندارد چرا که هنوز برای ناظر تشکیل نشده است اما با گذشت زمان هلال شروع به تشكيل شدن برای ناظر زمینی می کند.از آنجا که هلال ماه در ابتدای عمر خود دارای ضخامت و طول کمتری بوده و بخش کمتری از ماه روشن می باشد ، رصد آن مشكل تر می شود . هلال هایی با عمر کمتر از بیست ساعت یعنی تا 19:59:59 را جوان، هلال هایی با سن بین 20 ساعت تا 23:59:59 را میان سال و پس از آن را پیر می نامیم. هلال های جوان که به آن ها لقب هلال های خجالتی نیز داده شده است بیشتر مورد نظر شکارچیان هلال هستند . اما در مواردی هم هلال هایی با سن بالا شرایط رصدی بسیار سختی دارند که در اینجا پارامتر های تاثیر گذار دیگر علت سختی رویت هستند.
حد دانژون: با گذشت عمر هلال و تشكيل شدن بیشتر آن، ماه از حالت مقارنه فاصله می گیرد و جدایی زاویه ای ماه و خورشید بیشتر می شود. همان طور که گفتیم هلال تا مدتی پس از مقارنه هنوز تشكيل نشده است. طبق نظرآندره دانژون دانشمند فرانسوی، اگر جدایی زاویه ای ماه و خورشید کمتر از هفت درجه باشد، هلال هنوز به اندازه ای تشكيل نشده است، که بتوان آن را رؤیت کرد. افزون بر تاثیر زاویه دید ناظر به عنوان علت اصلی عدم رویت هلال تا قبل از جدایی هفت درجه یکی از علل دیگر این امر می تواند کاهش زاویه ساعتی در موارد خاص باشد که علت آن در ادامه توضیح داده خواهد شد. بر طبق حد دانژون هر گزارشی مبنی بر رؤیت هلالی با جدایی کمتر از هفت درجه مردود خواهد بود. در واقع این حد، مرز رؤیت پذیر بودن یا نبودن هلال می باشد.
زاویه ساعتی: از پارامتر های ساده و تاثير گذار است. ما برای هر هلال مقداری را به عنوان زاویه ساعتی بیان می کنیم. به این ترتیب که قرص کامل ماه را مانند یک ساعت کامل فرض می کنیم و سپس عددی را برای شروع کمان و عددی را برای پایان کمان در نظر می گیریم به اختلاف این دو عدد زاویه ساعتی هلال گفته می شود که به صورت درجه هم می توان آن را محاسبه کرد.
بطور مثال در هلال روبرو عدد 1 برای شروع کمان و عدد 6 برای پایان کمان 
در نظر گرفته شده بناراین اندازه کمان برابر است با :
150=30×5 5 = 1- 6
اندازه کمان می تواند از 180 درجه کمتر باشد و در مواقعی حتی کمتر از 90 درجه باشد. علت این تنوع در اندازه کمان می تواند سایه های عوارض سطحی ماه باشد که بخشی از هلال را می پوشاند. اگر خورشید در آسمان ماه ارتفاع کمی داشته باشد یا در حال طلوع یا غروب باشد، به علت کشیدگی سایه ها بخش بیشتری از هلال پوشیده می شود و زاویه ساعتی ماه کاهش می یابد. متأسفانه این نکته در پیش بینی رؤیت پذیری هلال محاسبه نمی شود، در صورتی که می تواند در موارد خاص ، بسیار تاثيرگذار باشد.
اختلاف سمت ماه و خورشید : مشكل اساسی ما در رؤیت هلال های جوان، کم نور بودن هلال ماه و پر نور بودن زمینه آسمان است. بر این اساس هر چه هلال در زمان غروب خورشید در مکانی از آسمان قرار داشته باشد که از روشنایی کمتری برخوردار است، رؤیت هلال آسان تر می شود. اختلاف سمت ماه و خورشید پارامتری است که مقدار این اثر را معین می کند. هر چه اختلاف سمت ماه و خورشید بیشتر باشد در واقع ماه در موقعیتی است که دورتر از خورشید واقع شده است و لذا در محلی قرار می گیرد که کنتراست زمینه کمتر است. بنابراین هلال هایی که اختلاف سمت آن ها با خورشید برابر صفر درجه است، هلال هایی هستند که بسیار سخت رصد می شوند، به خصوص اگر پارامتر های دیگر مانند سن ماه و زاویه ساعتی مشكل ساز باشند.
اختلاف ارتفاع ماه و خورشید در لحظه غروب خورشید:این پارامتر نیز مانند پارامتر فوق موضع هلال را نسبت به خورشید بیان می کند. در واقع هر چه ارتفاع هلال از افق بیشتر باشد، شرایط برای رؤیت مساعدتر است. هلال های جوان و به طور کلی هلال های شب اول در لحظه غروب خورشید قابل رؤیت نیستند. برای رؤیت هلال باید خورشید به حدی از درجه انحطاط (ارتفاع منفی خورشید را درجه انحطاط گویند.) برسد، که آسمان به اندازه لازم جهت رؤیت تیره شده باشد. این مقدار نسبی است و به مشخصه های هلال بستگی دارد. اما از 5- درجه به بعد شرایط مساعد است. به طور مثال هلال جوانی که در لحظه غروب خورشید ارتفاعی برابر با دو درجه دارد به احتمال قوی غیر قابل رؤیت خواهد بود. (در اینجا افق صفر مد نظر است.) تصاویر زیر اثر اختلاف سمت و اختلاف ارتفاع را بر کنتراست نور زمینه نشان می دهد.
“اختلاف ارتفاع و اختلاف سمت کم عامل مزاحم برای رؤیت هلال”
رصد هلالی در نقطه 1 (اختلاف سمت صفر) به مراتب مشكلتر از حالات 2 ، 3 یا 4 است.
مکث ماه : به اختلاف فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه مکث ماه گفته می شود. مکث ماه در واقع فرصت رصد گر برای رصد هلال است که مسلماً بیشتر بودن مقدار آن احتمال رؤیت را افزایش می دهد. مکث ماه با اختلاف ارتفاع ماه و خورشید ارتباط مستقیم دارد و نیز با جنوبی یا شمالی بودن عرض دایرة البروجی ماه نیز در ارتباط است.
عرض دایرة البروجی ماه: به اندازه زاویه پای عمود ماه بر دایرة البروج عرض دایرة البروجی می گویند. این پارامتر علاوه بر مقدار عددی ، دو مشخصه دیگر را به خود اختصاص می دهد که از مقدار عرض دایرة البروجی مهم تر است. عرض دایرة البروجی می تواند جنوبی یا شمالی باشد. اگر ماه زیر دایرة البروج باشد، عرض دایرة البروج جنوبی و اگر بالای آن باشد عرض دایرة البروجی شمالی خواهد بود. به عبارت دیگر می توان گفت: صفحه مداری ماه و صفحه مداری زمین به دور خورشید يكديگر را قطع می کنند. نقاط تقاطع که آن ها را گره می نامیم، صفحه مداری ماه را به دو بخش تقسیم می کنند. اگر ماه در بخش شمالی یعنی بالای نقاط گره باشد، عرض دایرة البروجی شمالی و اگر در بخش جنوبی باشد، عرض دایرة البروجی جنوبی است. با درک این موضوع در می یابیم، اگر عرض دایرةالبروجی جنوبی باشد، ارتفاع ماه از افق کمتر است و در نتیجه مکث ماه کوتاه تر خواهد بود و شرایط مشكل تری را برای رصد فراهم می کند. هر چه مقدار عددی عرض دایرة البروجی بیشتر باشد هلال از دایرة البروج فاصله بیشتری می گیرد و با جنوبی بودن آن به افق نزدیک تر می شود و کار رصد گر را مشكل تر می کند. لذا باید دانست جنوبی بودن این مشخصه احتمال رؤیت را کاهش می دهد( موارد فوق مربوط به کره شمالی زمین است و در کره جنوبی زمین بر عکس می باشد). تصویر زیر تقاطع صفحات مداری ماه و زمین را نشان می دهد. در این تصویر عرض دایرةالیروجی ماه شمالی است زیرا ماه در قسمت شمالی نقاط تقاطع ( گره ها ) قرار دارد.
ضوابط در واقع حدودی هستند شامل مجموعه پارامتر های تاثيرگذار که احتمال رؤیت را با استفاده از آن ها تعیین می کنند. باید دانست که پارامترها با يكديگر در ارتباط هستند. در واقع مجموعه آن ها با هم می تواند وضعیت رؤیت پذیری را مشخص کند. اکنون پارامتر های دو هلال ماه های رمضان و شوّال 1427 (1385) و وضعیت رؤیت پذیری آن ها را از نظر تئوری بررسی می کنیم. هر چند این هلال ها مربوط به گذشته می باشد، اما به عنوان نمونه بررسی آن ها خالی از لطف نیست.
هلال رمضان 1427
تاریخ: شنبه 1/7/1385 معادل 29 شعبان 1427 و برابر با 23/9/2006
مکان: شیراز عرض جغرافیایی 29 درجه و 38 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 52 درجه 45 دقیقه شرقی
غروب خورشید: 18:30:33
ارتفاع ماه: 219/3 درجه
ارتفاع خورشید: 382/1- درجه
اختلاف ارتفاع خورشید و ماه: 601/4 درجه
سمت ماه: 406/260 درجه
سمت خورشید: 989/270 درجه
اختلاف سمت ماه و خورشید: 583/10 درجه
سن ماه: 76/26 ساعت
غروب ماه: 18:54:30
اختلاف بین غروب ماه و خورشید: 23 دقیقه و 57 ثانیه
نتیجه: ماه فقط به کمک ابزار رصدی قابل رؤیت خواهد بود.
همان طور که دیده می شود اختلاف ارتفاع ماه و خورشید بسیار کم است. لذا مدت مکث ماه (23:57) کم و کار رصد گر از این لحاظ دشوار است. رصد گر از جهتی مدت کمی زمان دارد تا ماه را رصد کند و از طرف دیگر باید ماه را در جایی از آسمان ببیند که زمینه بسیار روشنی دارد. پارامتر مهم دیگر سن ماه است که در اینجا مقدار خوبی را به خود اختصاص داده . این هلال یک هلال پیر می باشد و بنابراین کاملاً تشكيل شده است. اختلاف سمت خورشید در اینجا برابر با 10 درجه است که این مقدار برای رصد گر مقداری امیدوار کننده ای است. اختلاف سمت مناسب تا حدودی می تواند، اثر اختلاف ارتفاع را خنثی کند (اختلاف ارتفاع در اینجا برابر با 5/4 درجه است.) و هلال را از خورشید دور کند. با این پارامترها رصد گر انتظار خواهد داشت، هلال را در روز مورد نظر ببیند. اما به علت ارتفاع کم باید محل رصد، افق خوبی داشته باشد(صفر یا منفی) ضمناً این هلال تنها با لوازم اپتیکی قابل رؤیت است.
هلال شوال 1427
تاریخ: دو شنبه 1/8/1385 معادل 29 رمضان 1427 برابر با 23 /10/2006
مکان: شیراز عرض جغرافیایی 29 درجه و 38 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 52 درجه 45 دقیقه شرقی
غروب خورشید: 17:56:36
ارتفاع ماه: 738/3 درجه
ارتفاع خورشید: 358/1- درجه
اختلاف ارتفاع خورشید و ماه: 096/5 درجه
سمت ماه: 734/243 درجه
سمت خورشید: 955/257
اختلاف سمت ماه و خورشید: 221/14 درجه
سن ماه: 71/32 ساعت
غروب ماه: 18:25:30
اختلاف بین غروب ماه و خورشید: 28 دقیقه و 54 ثانیه
نتیجه: ماه فقط به کمک ابزار رصدی قابل رؤیت خواهد بود.
در پارامتر های فوق اختلاف ارتفاع برابر با پنج درجه می باشد. این رقم برای ارتفاع مشكل ساز است. مدت مکث ماه به نسبت مورد قبل پنج دقیقه بیشتر شده اما این مقدار نیز مدت کمی است و رصدگر زمان زیادی برای رصد هلال ندارد. از طرفی همانند مورد قبل ماه در مکانی قرار دارد که زمینه آسمان بسیار روشن است. اختلاف سمت هلال و خورشید در اینجا بسیار مناسب می باشد. این پارامتر باعث می شود، هلال از خورشید فاصله بگیرد و زمینه آسمان تیره تر شود. سن ماه در این مورد بسیار زیاد است و هلال پیر می باشد بنابراین کاملاً تشكيل شده است. لذا امکان رؤیت آن در تاریخ ذکر شده وجود دارد. با این حال به علت ارتفاع کم، رصد این هلال فقط در افق و شرایط جوی مساعد امکان پذیر بوده. در این مورد هم استفاده از لوازم اپتیکی ضروری است. جنوبی بودن عرض دايرةالبروجي در هر دو مورد نیز، خود عاملی برای ارتفاع کم ماه از افق و دشوار شدن کار می باشد.
علاوه بر اصول علمی رؤیت هلال که رصدگر ملزم به دانستن آن ها می باشد، یکی از مهم ترین نکاتی که باید به آن توجه شود، نحوه ی نوشتن گزارش رؤیت یا عدم رؤیت هلال است. گزارش باید مستند باشد به گونه ای که خواننده با مطالعه آن با شرایط جوی منطقه رصد، افق منطقه، وضعیت ماه، ابزارهای مورد استفاده و … آشنا شود.
تاثیر شرایط جوی در رویت هلال : افق غربی محل جدال رصدگر با یک هلال بحرانی است اگر این محدوده به وسیله گرد و غبار ، مه ، آلودگی هوا یا هر مورد دیگر پوشیده و از وضوح تصویر کاسته شود به حد قابل توجهی کار رصدگر را مشكل می کند به طوری که در مواردی دلیل اصلی عدم رویت یک هلال شرایط جوی نا مساعد می باشد در بعضی شرایط به حدی افق غربی مه آلود می شود که حتی خورشید دقایقی قبل از غروب در غبار موجود محو میشود و در این شرایط ثبت دقیق زمان غروب خورشید هم بسیار مشكل است .
عکس زیر خورشید را در حال محو شدن در غبار موجود در افق نشان می دهد طبیعی ست که در چنین شرایطی رویت هلال کم نور و بحرانی تا چه حد مشكل می شود
“تصویری از محو شدن خورشید در غبار”
در پایان باید گفت که رصد های دقیق و گزارش های دقیق تر داده های مفیدی برای تحلیل و بررسي ضوابط مختلف و طبقه بندی آنها میباشد . تقویم های قمری از اشكالات فراوانی برخوردار هستند که ناشی از عدم استفاده از ضابطه ای معتبر و رصد غیر دقیق می باشد .
برای مطالعه بیشتر در زمینه رؤیت هلال مراجعه به پایگاه های اطلاعاتی زیر می تواند برای علاقه مندان مفید باشد.
گروه غیر حرفه ای رویت هلال:
ستاد استهلال خراسان:
نجم شمال:
ستاد استهلال اصفهان:
“ویرایش دیگری از این مقاله در مجله گیتی دانشگاه شیراز چاپ شده است”
نویسنده: حامد دهقانی
