فرهنگ مصور فضا
آروین صداقت‌کیش
«فرهنگ مصور فضا» کتابی است که چاپ دوم آن را، سال ۱۳۸۲ انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز روانه‌ی بازار کرده است. این کتاب که در سال ۱۹۹۲ نوشته شده، ترجمه‌ای از The Illustrated Dictionary of SPACE است. در این کتاب خواننده با معنای تعدادی از اصطلاحات دانش نجوم و هوافضا آشنا می‌شود. تفاوت عمده‌ی این کتاب با کتاب‌های دیگر از این دست که اکنون در بازار موجود است؛ این است که بیشتر به مسئله‌ی فضا و فضانوردی پرداخته و مدخل‌های بیشتری به ماموریت‌های فضایی و ابزار آن اختصاص داده است. در ضمن همان‌طور که از نام کتاب پیداست، متن با تصویرهایی که به فهم آن کمک می‌کند همراه است، هر چند در شناسنامه یا متن اشاره‌ای به این موضوع که تصویرگر کتاب چه کسی بوده یا اینکه آیا تصاویر از روی متن اصلی کپی شده یا نه؛ نمی‌‌یابیم. این تصاویر که به صورت رنگی در پایان کتاب نیز تکرار شده؛ همگی نقاشی و به احتمال زیاد برداشتی از کتاب اصلی است.
در ابتدای کتاب تعدادی از نام‌های آشنای دانش فیزیک و اخترشناسی ایران را می‌بینیم که در تهیه‌ی این کتاب همکاری کرده‌اند؛ مترجمان این کتاب دکتر حبیب الله و محمد‌حسین عصاره هستند و نام مرحوم دکتر تقی عدالتی و دکتر جعفرپور نیز به عنوان داور نشر و ویراستار علمی در ابتدای کتاب به چشم می‌خورد. همه‌ی این نا‌م‌ها به علاوه‌ی نشان انتشارات رسمی دانشگاه شهید چمران اهواز نوید کتابی مطمئن و قابل استناد را می‌دهد؛ اما متاسفانه انبوه اشکالات چاپی و علمی موجود در متن، کتاب را از دست یافتن به چنین جایگاهی باز می‌دارد.
هر مدخل در فرهنگ مصور فضا شامل یک اصطلاح به زبان انگلیسی در سمت چپ و معادل فارسی‌‌اش در سمت راست و سپس توضیح آن است، در انتها‌ی هر مدخل نیز جمله‌ای (که با حروف ایرانیک از بقیه مشخص شده است) وجود دارد که احتمالا کاربرد کلمه‌ی مورد نظر را در زبان انگلیسی نشان می‌داده است. هر چند ترجمه‌ی این جمله به زبان فارسی ممکن است اطلاعاتی را به آنچه در توضیح مدخل آمده است بیافزاید؛ اما از لحاظ نمایش کاربرد کلمه در زبان فارسی ارزش چندانی ندارد و حتا گاهی نیز ساختمانی مغایر با ساختمان جملات زبان فارسی؛ یعنی عملکردی کاملا برعکس قصد اولیه‌ی مولفین انگلیسی زبان آن دارد. برای مثال در صفحه‌ی ۱۴۰ مدخلی برای پیشوند Tele وجود دارد که پس از توضیح آن این جمله آمده است: “یک تلسکوپ ابزاری برای دیدن اشیایی است که در دور دست قرار دارند.” نا گفته پیداست که خواننده باید املای صحیح تلسکوپ در زبان انگلیسی را بداند تا بتواند رابطه‌ی مثال بالا را با توضیح پیشوند «تله» بفهمد.
اشکالات موجود در متن کتاب را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد:
- اشکالات چاپی یا تایپی که در بیشتر متون دیده می‌شود؛ برای مثال در صفحه‌ی ۱۴۴ در مدخل مربوط به تتیس آمده: “همچنین [تتیس] دارای یک دههء بسیار بزرگ بر روی سطح خود می‌باشد.” مشخص است که کلمه‌ی «دهه» در اثر یک اشتباه تایپی به جای «دهانه» آمده است؛ یا «پروکسی‌ها» به جای «پروکسیما» (از حروف الفبای یونانی) در صفحه‌ی ۴۳؛ یا «دوتایی گرفتگی» به جای «دوتایی گرفتی» در ذیل مدخل ستاره‌ی متغیر، صفحه‌ی ۱۵۱، یا «قمست» به جای «قسمت» در صفحه‌ی ۱۵۷، از این دست است. این گونه اشکال‌ها را خواننده‌ای با دانش متوسط به راحتی می‌تواند تشخیص دهد و به خواننده‌ی مبتدی نیز آسیب جدی وارد نمی‌سازد.
- برخی غلط‌های چاپی معنای علمی گزاره‌ی مورد نظر را به کلی تغییر می‌دهد بنابر‌این خواننده مطلب را به اشتباه درک می‌کند؛ برای مثال قطر زمین در مدخل مربوط به آن در صفحه‌ی ۴۷، ۱۲۷۵۶۳۲ کیلومتر آمده، که تقریبا برابر با قطر خورشید است؛ یا در توضیح جعبه‌ی جواهر در صفحه‌ی ۷۳ به یک «ابر غول آبی به نام صلیب کاپا» بر می‌خوریم که احتمالا نام درست آن «کاپا صلیب» بوده است؛ یا در توضیح نپتون مدت گردش به دور خورشید «۱۶۵ روز زمینی» نوشته شده، که درست آن ۱۶۵ سال است؛ یا مدت زمان گردش زحل به دور خورشید در صفحه‌ی ۱۲۰ «۲۹۵۰ سال زمینی» آمده؛ یا در صفحه‌ی ۵۰ درباره‌ی امواج الکترومغناطیسی در شکل، اشعه‌ی گاما و فرابنفش در نزدیکی یکدیگر و با طول موج بلندتر از اشعه‌ی ایکس آمده است.
- عدم توافق بر سر برخی اعداد و مقادیر در کل کتاب، نوع دیگری از نادرستی‌ها را تشکیل می‌دهد. مثلا: در مدخل مربوط به «سال کیهانی» در صفحه‌ی ۳۵ آمده «سال کیهانی معادل حدود ۲۲۵ میلیون سال است.»، همین مقدار در توضیح سال کهکشانی (با تعریفی دقیقا مانند سال کیهانی) در صفحه‌ی ۵۸ «حدود ۲۲۰ میلیون سال» نوشته شده است؛ یا در صفحه‌ی ۱۴۴ می‌خوانیم: «[تتیس] یکی از ۱۸ قمر زحل است.» بلافاصله در صفحه‌ی ۱۴۵ و در مدخل تایتان مشاهده می‌کنیم که: «تایتان یکی از ۲۳ قمر زحل است.»؛ در بیشتر این موارد مشخص نیست اشکال در متن اصلی موجود بوده یا در ترجمه‌ی اثر پیش آمده است.
- در ثبت اسامی خاص گاهی اسامی با تلفظ و املایی غیر از آنچه مرسوم است نوشته شده؛ مانند: «آندرومیدا» به جای «آندرومدا» در صفحه‌ی ۸ یا رصدخانه‌ی «منوکا» به جای «موناکی» و فهرست «مسییر» که به جای نام آشنای «مسیه» در صفحه‌ی ۸۱ آمده است. در بعضی موارد دیگر نیز یک نام در خود کتاب به بیش از یک صورت (که همگی با شکل مرسوم متفاوت است) نوشته شده است؛ برای مثال: کلمه‌ی Enceladus در صفحه‌ی ۵۱ «انسلاداس» و در صفحه‌ی ۱۱۹ «اینکلادوس» نوشته شده که هر دو با املای مرسوم «انسلادوس» تفاوت دارد.
تا اینجا بیشتر اشکال‌ها کلامی هستند و کمتر بر روی معنای متن اثر می‌گذارند اما برخی موارد نیز در کتاب وجود دارد که به طور کلی اشتباه علمی محسوب می‌شود. از جمله:
- در متن مواردی وجود دارد که بر اثر اشکال در ترجمه به وجود آمده است؛ برای مثال: در توضیح کوته‌نوشتِ «اِ اِس پی» آمده است “[…] نوعی از راکت‌های صدادار بودند.” به نظر می‌رسد این ترکیب باید ترجمه‌ی اصطلاح Sonic Rocket باشد که به معنای راکت‌هایی است که با سرعت بالای سرعت صوت پرواز می‌کند.
- در برخی دیگر از موارد، اشکال در برگرداندن متن به زبان فارسی باعث شده معنای جمله واضح نباشد؛ مثلا در توصیف رصدخانه‌ی سروتولولو در صفحه‌ی ۲۹، می‌خوانیم: “دو تای آن‌ها [تلسکوپ‌ها] بزرگترین تلسکوپ‌های انعکاسی به قطر ۴ و ۵/۱ متری هستند.” خواندن این جمله خواننده را به این شبهه می‌اندازد که شاید این دو تلسکوپ بزرگتری تلسکوپ‌های انعکاسی موجود در جهان است. این جمله با کمی اصلاح به شکل صحیح در می‌آید: “دو تا از بزرگترین تلسکوپ‌های این رصد خانه، قطر ۴ و ۵/۱ متر دارند.”؛ یا در مدخل نخستین تماس در صفحه‌ی ۵۶: “نخستین تماس زمانی است که ماه شروع به حرکت در فتوسفر (نورسپهر) خورشید می‌کند.” این جمله به گونه‌ای نوشته شده که خواننده‌ی احتمالا ناآشنا تصور خواهد کرد ماه واقعا وارد نورسپهر (یکی از بخش‌های بالایی جو خورشید) شده است؛ یا در توضیح مشتری در صفحه‌ی ۷۲ می‌بینیم: “اندازه‌ی آْن ۱۱ برابر زمین است.” مشخص نیست منظور از اندازه حجم است یا قطر یا … .
- آخرین گروه اشکال‌های موجود در متن کتاب مربوط به گزاره‌های علمی‌ای است که به طور کلی اشتباه‌اند و مشخص هم نیست (به دلیل آنکه متن اصلی در دسترس نیست) که اشتباه در ترجمه رخ داده یا در متن اصلی موجود بوده است، برای مثال به این چند مورد توجه کنید:
- “واکنش حرارتی-هسته‌ای در دماهای حدود ۴۰-۲۰ میلیون درجهی سلسیوس به وقوع می‌پیوندد.” صفحه‌ی ۱۴۴. کافی است خواننده به یاد آورد که در همین کتاب دمای ناحیه‌ی مرکزی خورشید (که اتفاقا در آنجا به گفته‌ی کتاب، واکنش حرارتی-هسته‌ای نیز رخ می‌دهد) ۱۵ میلیون درجهی سلسیوس است.
- “اخترشناسان ۱۵۰۰ سال پیش تشخیص دادند که نظریه‌ی بطلمیوس صحیح نیست.” صفحه‌ی ۱۱۱. مشخص نیست اشاره به انقلاب کوپرنیکی در حدود ۵۰۰ سال پیش است یا دانشمندان دیگری که ما نمی‌شناسیم.
- “[اینیشتاین] روشن ساخت که ماده از اتم تشکیل یافته است.” صفحه‌ی ۵۵. معلوم نیست انیشتین در کدامیک از نظریه‌هایش چنین چیزی را مشخص ساخته است.
- در مدخل سیگنوس X-1 در صفحه‌ی ۴۱ می‌خوانیم: ” یک ابرغول درخشان که به دور همتای حجیم ولی غیر قابل رویت در حال چرخش است.”، این در حالی است که کمی پایین‌تر می‌خوانیم: “همتای تاریک سیگنوس X-1 که [جرمش] ۶ تا ۱۵ برابر خورشید ماست احتمالا یک سیاهچاله است.”، ناگفته پیداست که این همتا پرجرم است نه حجیم.
- در صفحه‌ی ۹۶ و در مورد ستاره‌ی نوترونی نوشته شده است: “آن‌ها تقریبا در حال سوختن خودشان هستند.”، این جمله در دانش اخترفیزیک معنای خاصی ندارد زیرا هر گونه فعالیتی که بتوان آن را به سوختن تشبیه کرد پیش‌تر در این نوع ستارگان متوقف شده است.
- در صفحه‌ی ۴۵ در توضیح ستاره‌ی کوتوله آمده است: “اکثریت ستارگان کوتوله‌ی آبی سنگین، [دارای] دمای سطحی ۵۰۰۰۰ درجهی کلوین می‌باشند و یک میلیون بار درخشان‌تر از خورشید خودمان هستند.”، ترکیب کوتوله‌ی آبی آن هم با این دمای سطحی چیز عجیبی است که تا کنون در دیگر منابع دیده نشده است. این دمای سطحی تنها با ستارگان رده‌ی طیفی O سازگار است که اتفاقا غول‌های آبی هستند.
- در مدخل مربوط به ابرخوشه‌ی سنبله (صفحه‌ی ۱۵۶) به مطلبی بر می‌خوریم که بسیار عجیب است: ” این خوشه یکی از کهکشان‌هایی است که گروه محلی را تشکیل می‌دهد.”، در این جا بحث درباره‌ی یکی از بزرگترین ساختارهای عالم است که در همان حال که فاصله‌اش از ما ۶۰-۵۰ میلیون سال نوری (حدود ۲۰ مگا پارسک) است به عنوان یک کهکشان و عضوی از گروه محلی (با اندازه‌ایی از مرتبه‌ی ۱ مگا پارسک) نیز شناخته می‌شود!
با این همه، فرهنگ مصور فضا به دلیل تاکیدش بر فضا و فضانوردی می‌توانست یکی از مراجع مهم برای خوانندگانی با دانش ابتدایی تا متوسط باشد، اما اشکالات بسیار موجود در متن، مانع از تحقق چنین امری است تا جایی که مرجع قرار دادن آن به خوانندگان، اصلا توصیه نمی‌شود.
آروین صداقت‌کیش
دیدگاهتان را بنویسید